Η μητέρα του σκύλου: ένα καθηλωτικό βιβλίο για τη βασανισμένη Ελλάδα
Το εξαιρετικό αριστούργημα του Παύλου Μάτεσι, «Η μητέρα του σκύλου», είναι ένα βιβλίο που με συγκλόνισε μέχρι το κόκκαλο με την τραγελαφική αλήθεια του για την Ελλάδα της Κατοχής και την Ελλάδα της Απελευθέρωσης.
Για να είμαι ειλικρινής, «Η μητέρα του σκύλου» του Παύλου Μάτεσι μπορεί να μην έπεφτε εύκολα στα χέρια μου αν δεν ήταν το βιβλίο του μήνα της Λέσχης Βιβλίου Ηρακλείου για τον Δεκέμβριο 2022. Όταν ξεκίνησα να το διαβάζω, ήδη από την πρώτη σελίδα με κέρδισε το χιούμορ και η ανάλαφρη επαρχιακή γλώσσα της ηρωίδας/ αφηγήτριας. Όσο, βέβαια, γύριζα τις σελίδες το χιούμορ και ο σαρκασμός εναλλάσσονταν με τραγικές καταστάσεις· τη μια γελούσα και την άλλη είχα ένα σφίξιμο στο στομάχι.
Τελειώνοντάς το, ήμουν τόσο συγκλονισμένη με αυτό που διάβασα που πραγματικά μού ήταν πολύ δύσκολο να συζητήσω σχετικά με το βιβλίο. Αυτός ήταν και ο λόγος που καθυστέρησα τόσο πολύ να γράψω αυτό το άρθρο. Θα προσπαθήσω όμως να βάλω σώμα στις σκέψεις μου και να σου δώσω μια μικρή παρουσίαση με μερικά αποσπάσματα που ξεχώρισα από το βιβλίο, μια μικρή ανάλυση – αν θες – του έργου «Η μητέρα του σκύλου», όπως τουλάχιστον το εξέλαβα εγώ.
Λίγα λόγια για το βιβλίο
Συγγραφέας: Παύλος Μάτεσις
Σελίδες: 256
Εκδόσεις: Καστανιώτης
Έτος έκδοσης: 1990
«Η μητέρα του σκύλου» είναι ένα βραβευμένο μυθιστόρημα που έχει επανεκδοθεί δεκάδες φορές, έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες κι έχει συμπεριληφθεί στη λίστα με τα «1.001 βιβλία που πρέπει να διαβάσεις πριν πεθάνεις» (2008) του Peter Boxall. Όπως χαρακτηριστικά γράφτηκε στη Die Welt «Ένα κορυφαίο έργο της ελληνικής – και όχι μόνο – σύγχρονης λογοτεχνίας […] κάθε του σελίδα μας συγκινεί και μας καθηλώνει».
Σίγουρα σε ενδιαφέρει να μάθεις ότι «Η μητέρα του σκύλου» έχει ανέβει στο θέατρο ως δραματοποιημένο μυθιστόρημα το 2011 στο Εθνικό Θέατρο και το 2014 στο Σύγχρονο Θέατρο. Πρόσφατα, μάλιστα, τον Νοέμβριο του 2022 ανέβηκε στο Θέατρο Ιλίσια με πρωταγωνίστρια τη Μαρία Καβογιάννη, σε σκηνοθεσία Χριστίνας Ματθαίου και διασκευή Θεοδώρας Καπράλου (προσωπικά, δε μπορώ να σκεφτώ καλύτερη επιλογή ηθοποιού για τον πρωταγωνιστικό ρόλο).
Διασκευή του έργου έφτασε ακόμα μέχρι και την Τσεχία, όπου το 2008 παίχτηκε θεατρικός μονόλογος που έγραψε ο Πάβελ Κόχοουτ βασισμένος στο συγκεκριμένο βιβλίο.
«Η μητέρα του σκύλου» – περίληψη
Στο βιβλίο «Η μητέρα του σκύλου» παρακολουθούμε τη Ρουμπίνη Μέσκαρη – ή Ραραού, όπως εκείνη θέλει να τη φωνάζουν – να μας αφηγείται τη δύσκολη ζωή της τα χρόνια της ιταλικής και γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, αλλά και μετά την Απελευθέρωση, όταν δηλαδή τελείωσε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η Ραραού, συνταξιούχος πλέον ηθοποιός, θυμάται τα παιδικά και εφηβικά της χρόνια στο χωριό της, στις Επάλξεις, τον αγώνα της μητέρας της για να μπορέσει να ταΐσει εκείνη και τα δυο αδέρφια της, τους ανθρώπους που σημάδεψαν τη ζωή της, το τραγικό γεγονός της διαπόμπευσης της μητέρας της, αλλά και τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν μετά την αποχώρηση των Γερμανών, όταν έφυγε από το χωριό της για να ζήσει στην Αθήνα. Κωμικοτραγικές καταστάσεις της ζωής της παίρνουν σάρκα και οστά σε μια απολαυστική και ανάλαφρη αφήγηση της ηρωίδας.
Γιατί να διαβάσεις το βιβλίο «Η μητέρα του σκύλου»;
Συνοπτικά…
«Η μητέρα του σκύλου» είναι ένα βιβλίο που ΠΡΕΠΕΙ να διαβάσεις ή τουλάχιστον να προσπαθήσεις να διαβάσεις ακόμα κι αν δεν ανήκει στο είδος που προτιμάς. Όχι μόνο θα μάθεις για τις δυσκολίες και τα βάσανα των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της Κατοχής και της Απελευθέρωσης – σαν να σου μιλάει η γιαγιά σου – αλλά και μέσα από την απλότητα και το χιούμορ μιας γκοτέσκας ηρωίδας θα προβληματιστείς για την ηθική, την έννοια του έθνους, την ενοχή και για τα μέσα στα οποία καταφεύγει ο άνθρωπος για να επιβιώσει σωματικά και ψυχικά. Must-read σου λέω!
Θες κι άλλους λόγους για να το διαβάσεις; Συνέχισε παρακάτω για λεπτομέρειες και μια κριτική – ερμηνευτική προσέγγιση για το έργο «Η μητέρα του σκύλου».
Εκτός από τα μικρά αποσπάσματα του βιβλίου «Η μητέρα του σκύλου» που θα βρεις πιο κάτω, μπορείς να διαβάσεις ένα μεγαλύτερο απόσπασμα και, συγκεκριμένα, τη συγκλονιστική σκηνή με τις πατάτες εδώ.
1. Γλώσσα και γραφή
«Η μητέρα του σκύλου» είναι ένα απρόσμενα ευκολοδιάβαστο βιβλίο με μια ιδιωματική γλώσσα της επαρχίας που σου δίνει την αίσθηση ότι η ηρωίδα είναι μπροστά σου, αληθινή, και σου διηγείται την ιστορία της όχι απαραίτητα με χρονολογική σειρά, αλλά όπως τα βιώματά της τής έρχονται στο μυαλό εκείνη τη στιγμή με πολλά μπρος – πίσω στον χρόνο. Αυτό βέβαια δε σε μπερδεύει καθόλου, καθώς μπορείς με μεγάλη ευκολία να ακολουθήσεις τον ειρμό τον σκέψεων και των αναμνήσεών της. Γεμάτος με χιούμορ, σαρκασμό και τραγικότητα, ο τρόπος αφήγησης της Ραραούς και η ίδια η ζωή της μου έφερε στο μυαλό τον Καραγκιόζη και τους στίχους του ομώνυμου τραγουδιού του Σαββόπουλου· μου φάνηκε πως Καραγκιόζης και Ραραού έχουν την ίδια κοψιά – δεν τους γέννησε άλλωστε και τους δύο η ίδια γη;
Και αν στο Πολυτεχνείο επί Δικτατορίας, μου είπε αργότερα η κυρία Φανή στας Αθήνας, έβγαινε ένας μονάχα κωλομητροπολίτης μπροστά, δεν θα μπαίνανε τα τανκς στο Πολυτεχνείο. Όμως εγώ δεν ξέρω από πολιτικά.
Παύλος Μάτεσις – «Η μητέρα του σκύλου»
2. Κατοχή και Απελευθέρωση
Καθώς διαβάζεις το βιβλίο «Η μητέρα του σκύλου» παρακολουθείς σαν από πρώτο χέρι – λες και σου λέει ιστορίες η γιαγιά και ο παππούς – τις δυσκολίες των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της ιταλογερμανικής κατοχής, αλλά και της λεγόμενης – όπως λέει και η Ραραού – Απελευθέρωσης.
Ο λιμός που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα από τους κατακτητές και σκότωσε περίπου 300.000 ανθρώπους παρουσιάζεται από την καθημερινότητα της ηρωίδας στο χωριό. Η μάνα τους δεν τους άφηνε να παίζουν για να μην ξοδεύουν την ενέργειά τους άδικα. Αυτή όμως και τα αδέρφια της δεν την άκουγαν πάντα και κατέληγαν να λιποθυμούν. Έπειτα, όταν μια διανομή τροφίμων στους κατοίκους του χωριού ακυρώθηκε, όλοι έκαναν επιδρομή στα μαγαζιά, τα έσπασαν κι ο καθένας πήρε ό,τι πρόλαβε. Είκοσι εφτά μέρες χωρίς ψωμί πέρασαν και η μάνα της Ραραούς γύριζε τα χωράφια για να καταφέρει στο τέλος, αφού τη γλίτωσε από μερικούς πυροβολισμούς των κατακτητών, να μαζέψει μερικά κουκιά και μια χούφτα σιτάρι για να φάνε. Θα νόμιζε κανείς βέβαια ότι τα βάσανά τους θα τελείωναν με το τέλος του πολέμου, αλλά τελικά ό,τι δεν ισοπέδωσε η Κατοχή στους ανθρώπους το έκανε η ίδια η κοινωνία ψάχνοντας εξιλαστήρια θύματα για να εκτονώσει την οργή της.
Μια μέρα είδαμε στο σπίτι ένα ποντίκι. Περαστικό θα ήτανε, ή λάθος πόρτα βρήκε ανοιχτή. Η μητέρα μου σχεδόν κολακεύτηκε, το καμάρωσε. Ποντίκια, μόνο σε σπίτια πλουσίων έμπαιναν.
Παύλος Μάτεσις – «Η μητέρα του σκύλου»
Όλα αυτά σίγουρα σου φαίνονται τραγικά και πολλές φορές δύσκολα κάποιος/α μπορεί να διαβάσει για τόσο σκληρά γεγονότα από την πρόσφατη Ιστορία μας. Όμως, ο συγγραφέας δια στόματος της γκροτέσκας Ραραούς δε σε αφήνει να βαρύνεις εντελώς καθώς τα διαβάζεις όλα αυτά, αλλά έχει την θαυμαστή ικανότητα να διαγράφει με τέτοιον τρόπο τη ζωή στην Κατοχή και μετά τον πόλεμο, με μια ποιότητα που χαρακτηρίζει την καρδιά της Ελλάδας, με χιούμορ και δράμα μαζί, σαν να βλέπουμε έναν τραγελαφικό κλόουν, έναν Καραγκιόζη.
[…] δυστυχώς δεν μας τα πλήρωσαν ποτέ οι Γερμανοί. Ούτε τότε ούτε μετά. Και ούτε τους το ζητάμε να πληρώσουν. Δεν είδες που τους έχουμε σήμερα συμμάχους ακριβούς και αυτοί καταδέχονται και δέχονται για εργάτες τους άντρες μας, και στα Ηνωμένα Έθνη μας έχουνε σούζα! Αυτοί μας ήρθαν αποπάνω. Κι ας νικήσαμε εμείς.
– Πού νικήσαμε, Ρουμπινάκι, κάνει η κυρία Κανέλλω, πού νικήσαμε τα κακόμοιρα;
Παύλος Μάτεσις – «Η μητέρα του σκύλου»
3. Συμβολισμοί
Τρεις είναι οι σκηνές που δε θα ξεχάσω ποτέ από αυτό το βιβλίο: η διαπόμπευση της Ασημίνας, η προσπάθεια της Ραραούς να ανέβει μια ανηφόρα ένα καλοκαιριάτικο καταμεσήμερο σέρνοντας στην πλάτη της τον σακάτη ζητιάνο και τη μητέρα της, και το όνειρο της Ραραούς με τη γαλάζια νεκρή. Και οι τρεις αυτές στιγμές είναι συγκλονιστικές και, θεωρώ, βαθιά συμβολικές. Παρακάτω ίσως βρεις κάποια σπόιλερ, οπότε αν δεν έχεις διαβάσει το βιβλίο, συνέχισε με δική σου ευθύνη.
Η διαπόμπευση και το όνειρο
Κεντρικό πρόσωπο σε καθεμιά από τις τρεις αυτές σκηνές είναι η Ασημίνα, η μητέρα της Ραραούς η οποία αισθάνομαι ότι έχει διπλό συμβολικό ρόλο. Από τη μια, στις σκηνές της διαπόμπευσης και στο όνειρο της Ραραούς, ένιωσα ότι αντιπροσωπεύει όλες εκείνες τις γυναίκες που κάνουν αυτό που μπορούν για να επιβιώσουν, τα κλειστά τους στόματα, την ενοχή τους απέναντι στην κοινωνία, εκείνη την κοινωνία που βιάζεται και λατρεύει να τις καταδικάζει. Στη διαπόμπευση, η Ασημίνα διασύρεται, εξευτελίζεται πάνω στο φορτηγό ως σεσημασμένη δοσίλογη και πόρνη, αλλά η Ραραού τρέχει απελπισμένα ακούραστη από πίσω για να της δίνει νερό, προσπαθεί να φωνάξει για να την υπερασπιστεί, αλλά το μόνο που βγαίνει από μέσα της είναι κραυγές σαν σκύλος σερνικός αδικημένος. Είναι εκείνη η εκστατική στιγμή που καταλαβαίνουμε το νόημα του τίτλου του βιβλίου.
Στο όνειρο, μια σκηνή πλούσια σε συμβολισμούς, η ηρωίδα βλέπει μια πομπή κηδείας συνοδευόμενη από γυναίκες κοινές «όχι πουτάνες όμως: πόρνες είναι. Εταίρες. Γυναίκες του σεβασμού […] στολισμένες […] σαν Αγίες σε εικονίσματα πολυτελείας» που κουβαλούν μια σανίδα με τη νεκρή μητέρα της πάνω. Στην κηδεία αντί για ιερέα και πενθούντες συγγενείς υπάρχει μια αρκούδα που πετάει χαρτοπόλεμο στη νεκρή και μια μαθητευόμενη πόρνη. Είναι η αρκούδα οι ξεπεσμένοι, οι παρατημένοι της κοινωνίας, όπως ήταν ο σακάτης; Είναι η μαθητευόμενη πόρνη η ίδια η Ραραού, όλες οι γυναίκες που θα την ακολουθήσουν, ή μήπως η Ελλάδα που θρηνεί το ένδοξο παρελθόν της και προετοιμάζεται για όσα είναι να’ρθουν;
Ο συγγραφέας εδώ μέσω της Ραραούς ίσως θέλει να αποδώσει έναν φόρο τιμής σε όλες εκείνες τις γυναίκες, τις αφανείς ηρωίδες, που στιγματίστηκαν – και συνεχίζουν να στιγματίζονται – από την κοινωνία μόνο και μόνο επειδή τάισαν τα παιδιά τους, μόνο και μόνο γιατί επιβίωσαν. Από τη μια πομπή, τη διαπόμπευση που τις κατηγορεί, στο τέλος κλείνει με μιαν άλλη πομπή, την κηδεία που τις τιμά σαν Αγίες.
[…] δεν φοβούμαι, διότι δεν υπάρχει τίποτα άνωθεν να με τιμωρήσει, διότι εάν υπήρχε, πώς και δεν με βοήθησε στην ανάγκη μου; Μόνο δια να τιμωρεί υπάρχει αυτό το άνωθεν; Άρα δεν υπάρχει.
Παύλος Μάτεσις – «Η μητέρα του σκύλου»
Ο ανήφορος
Η Ασημίνα, όμως, ίσως έχει κι άλλον έναν συμβολικό ρόλο μέσα στο βιβλίο. Είναι τότε που η Ραραού επιστρέφει από την καθημερινή ζητιανιά και, για να κόψει δρόμο προς το σπίτι τους, αποφασίζει να ανέβει μια απότομη ανηφόρα, καθώς σαν γαϊδούρι σέρνει από πίσω της στο καρότσι τον σακάτη ζητιάνο και τη μητέρα της κάτω από έναν καυτό καλοκαιριάτικο μεσημεριανό ήλιο.
Εδώ ο Μάτεσις μας δίνει άλλη μια συγκλονιστική σκηνή, κωμικοτραγική, που σου περνάει όλο το βάσανο, την κούραση και τη ζέστη, μια σκηνή που σου θυμίζει έναν άλλο Χριστό που ανεβαίνει στον Γολγοθά κουβαλώντας έναν διαφορετικό σταυρό, τον σακάτη – που ίσως είναι όλοι οι ταλαιπωρημένοι της Ελλάδας – και την ασθενική Ασημίνα – το ένδοξο παρελθόν της χώρας μας, μια μητέρα που γέννησε ένα έθνος, μια Ραραού, που σέρνεται και κατακρεουργείται από τη στιγμή της δημιουργίας του λεγόμενου ανεξάρτητου κράτους· και το παρελθόν της, η Ασημίνα, στέκεται βουβό στην τρέλα και την κατάντια του, σωπαίνει και ακολουθεί, καθώς οι σακάτηδες αυτού του κόσμου μαστιγώνουν τη Ραραού μπας και καταφέρει να βγάλει την ανηφοριά.
Ραραού
Η ηρωίδα, η αστεία, αλαφροΐσκιωτη Ραραού, που παρόλα της τα βάσανα καταφέρνει να βρει τη διασκεδαστική πλευρά τους, μπορεί τελικά να συμβολίζει την ίδια την Ελλάδα ως έθνος και την Ιστορία της, τους αγώνες για επιβίωση και τη διάθεση για ζωή παρά τις δυσκολίες. Μέσα από αυτήν τη διαφορετική ηρωίδα, ο συγγραφέας ίσως θέλει να τιμήσει τους καθημερινούς ήρωες αυτής της χώρας, αυτούς που αφήνουμε στο περιθώριο, και να θέσει έναν σημαντικό προβληματισμό για τις έννοιες του έθνους και της πατρίδας.
[…] εγώ ποτέ μου δεν κατάλαβα αυτά τα ηρωικά. Όλο λέω, εάν είχαμε δώσει άδεια στους Γερμανούς να περάσουν τότε μέσα από το Έθνος μας και να πάνε στη δουλειά τους χωρίς να τους ενοχλήσουμε; Δεν θα’ταν καλύτερα; Δεν θα είχαμε γλυτώσει και Κατοχή και πείνα;
Παύλος Μάτεσις – «Η μητέρα του σκύλου»
4. Θέματα στο βιβλίο «Η μητέρα του σκύλου»
Δεν ξέρω πόσες φορές χρειάζεται να τονίσω το πόσο εκπληκτικά ο συγγραφέας καταφέρνει να θίξει τέτοια σοβαρά ζητήματα σε ένα έργο τόσο ευκολοδιάβαστο, ένα έργο εμπνευσμένο από την καρδιά της Ελλάδας. Μέσα από την προφορική, επαρχιακή και κάποιες φορές, μόρτικη, θα έλεγα, γλώσσα της Ραραούς, βλέπουμε στην ιστορία της τη δυσμενή θέση της γυναίκας της εποχής της, μιας γυναίκας αβοήθητης χωρίς έναν άντρα δίπλα της για να της δώσει μια θέση στην κοινωνία. Η πατρίδα είναι συνεχώς παρούσα στην αφήγηση της Ραραούς, αλλά πάντα είναι αόρατη· δεν υπάρχει πουθενά και δε βοηθάει κανέναν. Κάπως έτσι παρουσιάζεται και η Εκκλησία.
Πολύ που χέστηκα εγώ αν πεθαίνει η Ελλάς, μη σώσει και πεθάνει, την είδα εγώ την Ελλάδα ποτέ μου, γιατί να τη νοιαστώ; Η Ελλάδα είναι σαν την Παναγία: δεν τη βλέπει κανείς μας ποτέ. Τη βλέπουν μόνο οι μουρλοί και οι απατεώνες.
Παύλος Μάτεσις – «Η μητέρα του σκύλου»
Πολύ ηχηρά επίσης έρχονται σε σύγκρουση οι έννοιες της κοινωνικής και προσωπικής ηθικής, ειδικά σε στιγμές πολέμου και φτώχειας, στιγμές, χρόνια και δεκαετίες συνεχούς αγώνα επιβίωσης. Τι είναι ηθικό και τι όχι όταν κινδυνεύει η ζωή σου, όταν δεν έχεις να φας, όταν δεν έχεις να ταΐσεις τα παιδιά σου;
Ταυτόχρονα, σε όλη την ιστορία του βιβλίου κρύβεται πίσω από την Ασημίνα μια ενοχή· ενοχή που δεν μπορεί να βρει φαγητό για τα παιδιά της, ενοχή γιατί για να ταΐσει τα παιδιά της παραβαίνει την κοινωνική ηθική, ενοχή που απαρνήθηκε την κόρη της σε μια δύσκολη στιγμή αδυναμίας. Πώς επιβιώνει κανείς με τόσο τραύμα; Η Ασημίνα κατέφυγε στη σιωπή, ενώ από την άλλη η Ραραού βρήκε άλλο καταφύγιο· έπλασε μια δική της οπτική για τη ζωή της. Πώς άλλωστε θα μπορούσε να συνεχίσει να ζει με τόσα τραύματα αν δεν το έκανε; Κι εδώ τόσο αριστοτεχνικά ο Μάτεσις φέρνει μπροστά την ψυχική ασθένεια ως άμυνα για τις δυσκολίες, το ίδιο που ουσιαστικά μας λέει και η Ψυχιατρική για τις αρρώστιες της ψυχής.
Και ούτε με ταράζει πια που άρχισα να λησμονάω τη ματιά της μητέρας μου. Ξέχασα και ποιο χεράκι του Φάνη μας είναι το χαλασμένο. Ούτε και τι χρώμα μαλλιά είχε ο Φάνης μας θυμάμαι. Ξεχνάω και να λυπηθώ. Αυτό, λιγάκι με μελαγχολεί. Που ξεβάφουνε οι λύπες μου.
Παύλος Μάτεσις – «Η μητέρα του σκύλου»
Διάβασε τώρα το βιβλίο «Η μητέρα του σκύλου»
Για να συνοψίσω τις σκέψεις μου μετά το τεράστιο κείμενο που προηγήθηκε, θα σου πω μόνο ότι ως Ελληνίδα – αλλά και ως άνθρωπος μιας βασανισμένης χώρας – αισθάνομαι ότι έπρεπε να διαβάσω το βιβλίο «Η μητέρα του σκύλου» κι είμαι τυχερή που έπεσε στα χέρια μου. Μπορεί να έχω κάποιους ενδοιασμούς για το πώς ο συγγραφέας χειρίστηκε κάποια τεχνικά θέματα του βιβλίου, όπως την απότομη αλλαγή οπτικής γωνίας της αφήγησης και κάποιες αποκαλύψεις που αφορούν την ηρωίδα, όμως δεν είναι αρκετοί για να επηρεάσουν την αίσθηση που μου άφησε αυτό το έργο και το ολοστρόγγυλο πεντάρι που άφησα εγώ στο Goodreads.
Πρόσφατα άρθρα:
