Τι είναι το Halloween – Ιστορία και παραδόσεις
Τι είναι επιτέλους αυτό το Χάλοουιν, τι ακριβώς γιορτάζουμε τότε και τι δουλειά έχει μια τέτοια ξενόφερτη γιορτή στην Ελλάδα;
Το Χάλοουιν έχει κάνει την εμφάνισή του στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια και όλο και περισσότεροι/ες Έλληνες και Ελληνίδες οργανώνουν Halloween πάρτι, φοράνε τρομακτικές στολές και μάσκες, φτιάχνουν θεματικά φαγητά με κολοκύθα, βλέπουν σχετικές ταινίες ή διαβάζουν βιβλία τρόμου.
Από πού προέρχεται όμως αυτή η γιορτή και πώς κατέληξε να γιορτάζεται σε τόσα πολλά μέρη του κόσμου σήμερα; Ποια είναι η Ιστορία και ποιες οι παραδόσεις που συνοδεύουν το Χάλοουιν;
Τι είναι το Χάλοουιν
To Χάλοουιν είναι μια γιορτή που μοιάζει με τις απόκριες, αλλά έχει μια πιο τρομακτική αίσθηση, καθώς προέρχεται από δεισιδαιμονίες για την παρουσία υπερφυσικών πλασμάτων στη γη. Γι αυτό συνήθως εκείνη τη μέρα μεταμφιεζόμαστε σε κάτι τρομακτικό! Εκτός, όμως, από τις μεταμφιέσεις, η γιορτή αυτή συνοδεύεται με πολλά γλυκά και φαγητά φτιαγμένα με φρούτα και λαχανικά της εποχής, όπως μήλα και κολοκύθες.
To Halloween έχει τις ρίζες του στον αρχαίο πολιτισμό των Κελτών και, πιο συγκεκριμένα, στο Samhain (κατά προσέγγιση προφέρεται Σάγουιν ή Σόγουιν), ένα αρχαίο κελτικό φεστιβάλ που γινόταν στο τέλος του Οκτωβρίου, στο οποίο οι Κέλτες άναβαν φωτιές και μεταμφιέζονταν σε κάποιο τρομακτικό πλάσμα για να κρατήσουν μακριά τα φαντάσματα.
Με την εξάπλωση του χριστιανισμού, η γιορτή αυτή αντικαταστάθηκε κατά κάποιον τρόπο από την καθολική χριστιανική γιορτή των Αγίων Πάντων, διατηρώντας, όμως, κάποια έθιμα από το αρχαίο φεστιβάλ. Αργότερα, το Χάλοουιν έχασε τη θρησκευτικότητά του κι εξελίχθηκε σε μια εορταστική μέρα για όλη την κοινότητα. Τότε, μεταξύ άλλων, σκαλίζουμε κολοκύθες, τρώμε λιχουδιές και κάνουμε πάρτι μασκέ με τρομακτικό θέμα, ενώ τα παιδιά πάνε από σπίτι σε σπίτι (όπως όταν λένε τα κάλαντα) και ζητούν γλυκά από τους οικοδεσπότες του (trick-or-treat).
Πότε γιορτάζεται το Halloween στην Ελλάδα;
Το Halloween (στα ελληνικά συνήθως γράφεται Χάλοουιν, Χαλοουίν ή Χάλογουιν) γιορτάζεται κυρίως στις αγγλοσαξονικές χώρες κάθε χρόνο στις 31 Οκτωβρίου, αλλά όσο περνούν τα χρόνια όλο και περισσότερες χώρες υιοθετούν αυτή τη γιορτή, όπως και η Ελλάδα. Φέτος, το 2023 το Χάλοουιν πέφτει την Τρίτη στις 31 του μήνα.
Οι ρίζες του Χάλοουιν
Κελτική παράδοση και το Σάγουιν
Το Χάλοουιν προέρχεται από τις παραδόσεις των αρχαίων Κελτών που έζησαν πάνω από 2.000 χρόνια πριν, κυρίως στην περιοχή που τώρα είναι η Ιρλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η βόρεια Γαλλία. Πιο συγκεκριμένα, θεωρείται ότι συνδέεται με το Σάγουιν ή Σόγουιν (Samhain), ένα αρχαίο κελτικό φεστιβάλ για τον εορτασμό του νέου έτους.
Το κέλτικο έτος ξεκινούσε με τη δύση του ήλιου στο τέλος της συγκομιδής του φθινοπώρου κάθε χρόνο. Τη νύχτα αυτή, λοιπόν, οι Κέλτες γιόρταζαν το Σάγουιν, που σημαίνει «τέλος του καλοκαιριού» και σηματοδοτούσε την αρχή του χειμώνα, μιας περιόδου που συχνά σχετιζόταν με τον θάνατο. Οι Κέλτες πίστευαν ότι τη νύχτα εκείνη – δηλαδή στις 31 Οκτωβρίου με το νέο ημερολόγιο- τα όρια μεταξύ του κόσμου των ζωντανών και του κόσμου των νεκρών γίνονταν ρευστά και διάτρητα, κάτι που, σύμφωνα με τις παραδόσεις τους, επέτρεπε στα φαντάσματα των νεκρών να επιστρέφουν και να περπατούν στη γη.
Φαντάσματα και υπερφυσικά πλάσματα
Κατά τη διάρκεια του Σάγουιν, λόγω της ρευστότητας αυτής μεταξύ των δύο κόσμων, οι Κέλτες περίμεναν να εμφανιστούν τα φαντάσματα των εκλιπόντων αγαπημένων τους προσώπων και γι αυτό άφηναν έξω αγαπημένα φαγητά για τα πνεύματα που θα τους επισκέπτονταν. Όπως και σε άλλους πολιτισμούς ανά τον κόσμο, έτσι και στην κελτική παράδοση εντοπίζουμε το έθιμο της προσφοράς φαγητού στους νεκρούς που φαίνεται να έχει τις ρίζες της από τα αρχαία χρόνια.
Δεν ήταν όμως μόνο τα φαντάσματα των πεθαμένων που θεωρούσαν ότι ήταν πιθανό να συναντήσουν. Κάθε είδους πνεύματα – κάποια από τα οποία δεν είχαν ποτέ ανθρώπινη μορφή – ακόμα και υπερφυσικά πλάσματα, όπως ξωτικά, νεράιδες, δαιμόνια και σκοτεινές μορφές, περιπλανιόνταν στον κόσμο των ανθρώπων. Οι Κέλτες, μάλιστα, θεωρούσαν ότι η παρουσία τέτοιων όντων στη γη προκαλούσε προβλήματα και κατέστρεφε τις καλλιέργειές τους, γι αυτό και φρόντιζαν να έχουν ολοκληρώσει τη συγκομιδή καρπών και σιτηρών μέχρι το Σάγουιν.
Στάχτη και μάσκες
Σύμφωνα με τις κελτικές δοξασίες, κάποια από αυτά τα υπερφυσικά όντα που έρχονταν στη γη τη νύχτα του Σάγουιν ήταν κακόβουλα. Έτσι, οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν για να διαφύγουν της προσοχής τους και να τα ξεγελάσουν. Κάλυπταν, δηλαδή, τα πρόσωπά τους με στάχτη από τις φωτιές που άναβαν στη γιορτή, κάτι που αργότερα εξελίχθηκε στο έθιμο να μεταμφιέζονται φορώντας κεφάλια και προβιές ζώων. Με αυτόν τον τρόπο, τα κακά πνεύματα δεν θα τους έβλαπταν.
Κάποιες άλλες πηγές αναφέρουν συγκεκριμένα ότι οι Κέλτες μεταμφιέζονταν σε κάτι τρομακτικό στο φεστιβάλ του Σάγουιν, ώστε τα υπερφυσικά πλάσματα που έρχονταν στη γη να τους περνούν για τους ομοίους τους κι έτσι να μην τους κάνουν κακό.
Ιερές φωτιές και προβλέψεις της μοίρας
Μπορεί, βέβαια, οι Κέλτες να πίστευαν πως τα δαιμόνια πνεύματα και πλάσματα θα τους προκαλούσαν προβλήματα, όμως, ταυτόχρονα θεωρούσαν ότι ο ερχομός τους στη γη διευκόλυνε τους Δρυίδες και τους ιερείς τους να προβλέπουν το μέλλον.
Οι Δρυίδες, προς τιμήν αυτής της ιδιαίτερης ημέρας, άναβαν μεγάλες ιερές φωτιές γύρω από τις οποίες μαζεύονταν οι άνθρωποι και πρόσφεραν θυσίες στις κελτικές θεότητες καίγοντας ζώα και μέρος της σοδειάς τους. Κατά τη διάρκεια των εορτασμών, οι Κέλτες μεταμφιέζονταν και προσπαθούσαν να κάνουν προβλέψεις για το μέλλον ο ένας για τον άλλον, κοινώς «να πουν τη μοίρα τους». Όταν οι εορτασμοί τελείωναν, άναβαν τις εστίες στα σπίτια τους από τις ιερές φωτιές των Δρυίδων στη γιορτή, η φλόγα των οποίων θα τους προστάτευε κατά τη διάρκεια του επερχόμενου χειμώνα.
Η επιρροή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας
Μέχρι το 43 μ.Χ., η ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχε κατακτήσει το μεγαλύτερο μέρος των περιοχών που ζούσαν οι Κέλτες. Μέσα στα 400 χρόνια που κυβερνούσαν στη γη τους, δύο γιορτές ρωμαϊκής προέλευσης θεωρείται ότι συνδυάστηκαν με το Σάγουιν, τον παραδοσιακό εορτασμό των Κελτών.
Η πρώτη ήταν τα Φεράλια, μια μέρα στα τέλη του Φεβρουαρίου που οι Ρωμαίοι τιμούσαν τους νεκρούς τους και πρόσφεραν δώρα και τρόφιμα στους τάφους τους. Η δεύτερη ήταν προς τιμήν της Πομόνα, της ρωμαϊκής θεάς των δέντρων και των καρπών. Το σύμβολο της θεάς είναι το μήλο, και ίσως αυτό εξηγεί το έθιμο-παιχνίδι του Χάλοουιν, κατά το οποίο πιάνεις μήλα με τα δόντια σου από μια λεκάνη με νερό (bob for apples).
Ο εκχριστιανισμός του Σάγουιν
Η μέρα των Αγίων Πάντων στην Καθολική Εκκλησία
Ο εκχριστιανισμός των παγανιστικών συμβόλων, ναών και γιορτών ήταν μια πρακτική της εκκλησίας τους πρώτους αιώνες μετά Χριστόν και εφαρμόστηκε και στην περίπτωση του Σάγουιν. Τον 7ο αιώνα, όταν ο Πάπας Ποντίφικας Δ’ αφιέρωσε το Πάνθεον – έναν μεγάλο παγανιστικό ναό στη Ρώμη – στην Παναγία και στους χριστιανούς μάρτυρες, όρισε την ημερομηνία 13 Μαΐου ως τη Μέρα των Αγίων Πάντων (All Hallows’ Day), μια γιορτή για να τιμήσουν τους αγίους που δεν είχαν τη δική τους ξεχωριστή μέρα για να τιμώνται από τους πιστούς. Έπειτα, τον 8ο αιώνα ο Πάπας Γρηγόριος Γ’ μετέφερε τη γιορτή από τις 13 Μαΐου στη 1 Νοεμβρίου. Γιατί, όμως, το έκανε αυτό;
Τα πραγματικά κίνητρα γι αυτήν την αλλαγή είναι υπό συζήτηση ακόμα και σήμερα. Κάποιοι ιστορικοί μελετητές ισχυρίζονται ότι η αλλαγή της ημερομηνίας της γιορτής έγινε με σκοπό να εκχριστιανιστεί το φεστιβάλ του Σάγουιν μετατρέποντάς το στην παραμονή της Μέρας των Αγίων Πάντων (All Hallows’ Eve), ακολουθώντας έτσι το μοτίβο της εκκλησίας εκείνη την εποχή στο να εκχριστιανίζει ο,τιδήποτε παγανιστικό, ώστε να διευκολύνει τον προσηλυτισμό συγκεκριμένων πληθυσμών στον χριστιανισμό.
Η Μέρα των Ψυχών στην Καθολική Εκκλησία
Μέχρι τον 9ο αιώνα, ο χριστιανισμός εξαπλώθηκε σε όλες τις περιοχές που ζούσαν οι Κέλτες, αντικαθιστώντας σταδιακά παλαιότερες κέλτικες τελετές και ενσωματώνοντας κάποιες παραδόσεις τους. Το 1.000 μ.Χ. η εκκλησία θέσπισε τη 2η Νοεμβρίου ως Μέρα των Ψυχών (All Souls’ Day), κατά την οποία οι πιστοί τιμούσαν τους νεκρούς. Σήμερα, υπάρχει μια γενική παραδοχή ότι τότε η εκκλησία προσπαθούσε να αντικαταστήσει το Σάγουιν, την κελτική γιορτή των νεκρών, με μία αντίστοιχη γιορτή που ενέκρινε. Οι πιστοί γιόρταζαν τη Μέρα των Ψυχών όπως περίπου και το Σάγουιν, με μεγάλες φωτιές, παρελάσεις και μεταμφιεζόμενοι ως άγιοι, άγγελοι ή διάβολοι.
Ετυμολογία του Χάλοουιν (Halloween)
Πώς προέκυψε το όνομα του Halloween; Αντί για το Σάγουιν, στους νέους εορτασμούς οι χριστιανοί τιμούσαν τους νεκρούς στις 2 Νοεμβρίου, τη Μέρα των Ψυχών, ενώ την 1η Νοεμβρίου, τη Μέρα των Αγίων Πάντων, όλους τους μάρτυρες και αγίους. Η Μέρα των Αγίων Πάντων (All Saints’ Day) λεγόταν στα αγγλικά επίσης και All-hallows ή All-hallowmas (από τα μεσαιωνικά αγγλικά Alholowmesse που σημαίνει All Saints’ Day). Έτσι, η νύχτα πριν από αυτή – η νύχτα που γιορταζόταν το Σάγουιν στην κελτική παράδοση – άρχισε να λέγεται All-Hallows Eve ή All-Hallows Even, δηλαδή Παραμονή των Αγίων Πάντων, που εξελίχθηκε σε Hallow-e’en ή Hallow e’en και με τα χρόνια κατέληξε να ονομάζεται Χάλοουιν (Halloween).
Πώς το Χάλοουιν ξεκίνησε να γιορτάζεται στην Αμερική
Ο εορτασμός του Χάλοουιν ήταν εξαιρετικά περιορισμένος στην αποικιοκρατική Νέα Άγγλια της Αμερικής εξαιτίας του αυστηρού προτεσταντισμού εκεί. Ήταν όμως πιο συνηθισμένο στις νοτιότερες αποικίες της και το Μέριλαντ.
Μέσω της αποικιοκρατίας τα έθιμα και οι πεποιθήσεις από διαφορετικές εθνικές ομάδες της Ευρώπης αναμείχθηκαν με τις παραδόσεις των Αυτοχθόνων Αμερικάνων. Έτσι, εμφανίστηκε μια χαρακτηριστική αμερικανική εκδοχή του Χάλοουιν. Οι πρώτοι εορτασμοί περιελάμβαναν δημόσιες εκδηλώσεις που γιόρταζαν τη συγκομιδή του καλοκαιριού. Οι γείτονες μοιράζονταν ιστορίες για τους νεκρούς, έκαναν προβλέψεις για το μέλλον ο ένας στον άλλον, χόρευαν και τραγουδούσαν.
Τότε ξεκίνησε και το έθιμο να λένε ιστορίες με φαντάσματα και σκανδαλιές κάθε είδους. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, οι ετήσιες φθινοπωρινές γιορτές ήταν κάτι το σύνηθες, αλλά το Χάλοουιν ακόμα δεν γιορταζόταν σε όλη τη χώρα. Όμως, το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όταν η Αμερική πλημμύρισε με νέους μετανάστες, τα εκατομμύρια των Ιρλανδών, κυρίως, που μετανάστευσαν για να γλιτώσουν από τον Ιρλανδικό Λιμό της Πατάτας βοήθησαν στο να γίνει το Χάλοουιν πιο δημοφιλές στη χώρα.
Η μεταμόρφωση της γιορτής του Χάλοουιν
Στα τέλη του 19ου αιώνα, υπήρχε ένα κίνημα στην Αμερική με σκοπό να μετατρέψουν το Χάλοουιν σε μια γιορτή περισσότερο για την κοινότητα και τις φιλικές συγκεντρώσεις και λιγότερο για τα φαντάσματα, τις φάρσες και τη μαγεία. Στην αλλαγή του αιώνα, η οργάνωση πάρτι για τον εορτασμό του Χάλοουιν έγινε ο πιο κοινός τρόπος για να γιορτάζεται η μέρα από μικρούς και μεγάλους. Τα πάρτι εστίαζαν κυρίως στα παιχνίδια, το φαγητό της εποχής και τις μεταμφιέσεις.
Οι εφημερίδες και οι ηγέτες της κοινότητας, μάλιστα, ενθάρρυναν τους γονείς να αφαιρέσουν ο,τιδήποτε τρομακτικό ή γκροτέσκ από τη γιορτή του Χάλοουιν. Εξαιτίας αυτών των προσπαθειών, το Χάλοουιν έχασε το μεγαλύτερο μέρος των δεισιδαιμονιών και της θρησκευτικής ατμόσφαιρας μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.
Το Χάλοουιν τον 20ο αιώνα
Τις δεκαετίες του 1920 και 1930, το Χάλοουιν είχε γίνει μια κοινή γιορτή απαλλαγμένη από θρησκευτικά στοιχεία με περισσότερη έμφαση στους δεσμούς της κοινότητας με τη διοργάνωση παρελάσεων και εκδηλώσεων στην πόλη. Παρ’ολα αυτά, το Χάλοουιν είχε γίνει αφορμή για βανδαλισμούς και πολλά ατυχήματα σε τέτοιον βαθμό που κάποιες περιοχές σκέφτηκαν να απαγορεύσουν αυτή τη γιορτή. Μέχρι τη δεκαετία του 1950, όμως, οι βανδαλισμοί είχαν μειωθεί και το Χαλοουιν εξελίχθηκε σε μια γιορτή που απευθυνόταν κυρίως στους νέους. Τότε, αναβιώθηκε και το έθιμο «φάρσα ή κέρασμα» (trick-or-treat) το οποίο έγινε ένας οικονομικός τρόπος για να γιορτάσει μια οικογένεια την ημέρα αυτή.
Σήμερα οι Αμερικανοί ξοδεύουν περίπου 6 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως στο Χάλοουιν, γεγονός που το κάνει τη δεύτερη εμπορικά μεγαλύτερη γιορτή της χώρας μετά τα Χριστούγεννα.
Τι συμβολίζει το Halloween και γιατί είναι τόσο δημοφιλής γιορτή
Το Χάλοουιν έχει τις ρίζες του σε μια από τις αρχαιότερες παραδόσεις στον κόσμο και ίσως είναι τόσο ευρέως διαδεδομένη, γιατί στη βάση της αφορά ένα σημαντικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης: τη σχέση μεταξύ των ζωντανών και των νεκρών, τη σχέση του ίδιου του ανθρώπου με τον θάνατο. Οι εορτασμοί του Χάλοουιν εξελίχθηκαν από αρχαίες τελετές σηματοδοτώντας τη μετάβαση από το καλοκαίρι στον χειμώνα, και γενικά συμβολίζει τη μεταμόρφωση, που είναι ακόμα και στις μέρες μας κεντρικό θέμα αυτής της γιορτής.
Κάθε καταγεγραμμένος πολιτισμός έχει δημιουργήσει κάποια μορφή τελετουργίας ή εθίμου που εστιάζει στη σχέση του ανθρώπου με τον θάνατο: τι συμβαίνει στους ανθρώπους όταν πεθαίνουν, πού πάνε, πώς οι ζωντανοί θα πρέπει να τιμήσουν τους νεκρούς ή πώς να αντιδράσουν στα πνεύματα που δεν μπορούν να περάσουν στον άλλο κόσμο. Εκτός από τις αγγλοσαξονικές χώρες, όπως τις ΗΠΑ και τον Καναδά, αρκετές άλλες περιοχές στον κόσμο σήμερα γιορτάζουν κάποια μορφή του Χάλοουιν, από τη Μέρα των Νεκρών στο Μεξικό μέχρι το Φεστιβάλ Quinming στην Κίνα.
Έτσι και η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει αντίστοιχες παραδόσεις. Οι ψυχές των νεκρών τιμώνται τα δύο λεγόμενα Ψυχοσάββατα, το ένα πριν την Κυριακή της Αποκριάς και το άλλο πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής. Τότε, οι πιστοί θυμούνται τους νεκρούς τους κάνοντας μνημόσυνα στις εκκλησίες, μοιράζοντας κόλλυβα, εκτελώντας τρισάγια στους τάφους αγαπημένων προσώπων και δίνοντας ελεημοσύνη στους φτωχούς.
Το Χάλοουιν σήμερα, λοιπόν, φαίνεται να δίνει σε όσους/ες θέλουν να το γιορτάσουν μια αφορμή για μεταμφιέσεις, πάρτι μασκέ, επαφή με τη διασκεδαστική πλευρά του τρόμου, φθινοπωρινή διακόσμηση και φαγητό εμπνευσμένο από την εποχή. Εσύ γιορτάζεις το Χάλοουιν;
Πηγές (Πρόσβαση στις 11 Οκτωβρίου 2022):
- Ψυχοσάββατο 2022: Τι είναι, πότε πέφτει και ποια η σημασία του
- Etymology of Halloween
- Feralia by Britannica
- Halloween 2022
- History of Halloween by Joshua J. Mark
- How Halloween Works by Tom Harris
- How the Early Catholic Church Christianized Halloween by Patrick J. Kiger
- The Romans and the Festival of Pomona
