Σκακιστική νουβέλα του Στέφαν Τσβάιχ: σκάκι, πόλεμος και απομόνωση
Η «Σκακιστική νουβέλα» του Στέφαν Τσβάιχ είναι ένα έργο που μου έδωσε αυτό που περίμενα: αριστουργηματική γραφή σε ένα λογοτεχνικό σφηνάκι!
Καιρό ήθελα να διαβάσω τη «Σκακιστική νουβέλα» του Στέφαν Τσβάιχ, κυρίως λόγω των πάμπολλων θετικών κριτικών για την αριστουργηματικότητα του βιβλίου. Ενθουσιάστηκα, λοιπόν, όταν, αφού το τελείωσα, έκανα κι εγώ την ίδια διαπίστωση: πρόκειται όντως για ένα μικρό αριστούργημα που μέσα σε λίγες σελίδες και χωρίς να σε κουράζει κατορθώνει να σου πει τόσα πολλά με μια τόσο αριστοτεχνική, λογοτεχνική γραφή.
Στον έναν από τους κεντρικούς χαρακτήρες, μάλιστα, αισθάνθηκα ότι είδα κάτι από τις εσωτερικές συγκρούσεις και την τρέλα του Ρασκόλνικοβ από το «Έγκλημα και Τιμωρία» του Ντοστογιεφσκι και κάτι από τους εμμονικούς ήρωες των διηγημάτων του Έντγκαρ Άλαν Πόε. Γενικά, η «Σκακιστική νουβέλα» με εντυπωσίασε και μπορώ να πω με ασφάλεια – χωρίς να είμαι η πρώτη που ισχυρίζεται κάτι τέτοιο – ότι αποτελεί ένα έργο που μέσα στην απλότητά του επιδέχεται πολλές ερμηνείες και αναγνώσεις.
Λίγα λόγια για το βιβλίο
Συγγραφέας: Stefan Zweig
Σελίδες: 136
Εκδόσεις: Άγρα
Έτος έκδοσης: 2011, (1η έκδοση: 1943)
«Σκακιστική νουβέλα» – Περίληψη
Στη «Σκακιστική νουβέλα» ο αφηγητής βρίσκεται μαζί με άλλους Ευρωπαίους επιβάτες σε ένα πλοίο που ταξιδεύει προς το Ρίο και το Μπουένος Άιρες. Ανάμεσα τους είναι και ο διεθνούς φήμης σκακιστής Μίρκο Τσέντοβιτς, του οποίου η ιστορία κινεί το ενδιαφέρον του αφηγητή με αποτέλεσμα να κάνει κάθε προσπάθεια για να τον συναντήσει και να του μιλήσει. Όταν τελικά εκείνος και κάποιοι άλλοι επιβάτες τον πείθουν να παίξουν μια παρτίδα σκάκι, ο Τσέντοβιτς εναντίον όλων τους, ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο δρ Μπ, μια αρχικά αινιγματική φιγούρα η οποία μας διηγείται στη συνέχεια τη δική του σοκαριστική ιστορία. Τελικά, οι δυο τους, Τσέντοβιτς και δρ Μπ., θα ξεκινήσουν μια καταιγιστική παρτίδα σκάκι που θα οδηγήσει σε ένα ιδιαίτερο τέλος.
Ιστορικό πλαίσιο του βιβλίου
Ο Στέφαν Τσβάιχ (1881-1942) εμπνεύστηκε τη «Σκακιστική νουβέλα» κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, όταν ο σκοταδισμός του ναζιστικού κινήματος σκιάζε σταδιακά την Ευρώπη κι εκείνος, όπως και πολλοί άλλοι, έφυγαν προς την Αμερική για να γλιτώσουν από τη δίνη του. Έχοντας μεταναστεύει στη Βραζιλία, ο Τσβάιχ έγραψε τη «Σκακιστική νουβέλα», την έστειλε στον εκδότη του κι έπειτα από λίγο καιρό εκείνος κι η γυναίκα του αυτοκτόνησαν. Φαίνεται ίσως ότι η απελπισία του συγγραφέα για την κατάσταση της εποχής του τον οδήγησε σε αυτή την πράξη και μέσα από τη «Σκακιστική νουβέλα» είπε το δικό του αντίο στην παραδομένη Ευρώπη μεταδίδοντας στους αναγνώστες και στις αναγνώστριες την αγωνία του για την τότε μοίρα του κόσμου.
Γιατί να διαβάσεις τη «Σκακιστική νουβέλα»
Διάβασέ το αν ψάχνεις για ένα μικρό βιβλίο της κλασικής λογοτεχνίας που θα σε προβληματίσει χωρίς να σε κουράσει με εξεζητημένη γλώσσα. Σίγουρα θα απολαύσεις την προσωπική ιστορία του δρ Μπ. και – ειδικά αν είσαι φαν του σκακιού – όλες τις περιγραφές για τις σκακιστικές παρτίδες που διαδραματίζονται. Δε χρειάζεται, βέβαια, να έχεις κάποια ιδιαίτερη σχέση με το σκάκι για να εκτιμήσεις το βιβλίο, καθώς το παιχνίδι αυτό χρησιμοποιείται μόνο ως σύμβολο και αφορμή από τον συγγραφέα για να μιλήσει για ζητήματα, όπως την σύγκρουση δύο αντίρροπων δυνάμεων και την απομόνωση που μπορεί να οδηγήσει στην παράνοια.
👉Πάτα εδώ και δες την περίληψη της κριτικής/ ανάλυσής μου για τη «Σκακιστική νουβέλα».
Τι με εντυπωσίασε στη «Σκακιστική νουβέλα» – ανάλυση
Απλό ύφος και πλοκή
Αν και η «Σκακιστική νουβέλα» θεωρείται ένα κλασικό αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, αυτό δε σημαίνει ότι είναι δυσνόητο ή ότι δυσκολεύεσαι ως αναγνώστης ή αναγνώστρια να ακολουθήσεις την ιστορία. Ο Στέφαν Τσβάιχ με απλό ύφος βάζει έναν ανώνυμο αφηγητή να διηγηθεί μια κατά τα άλλα απλή ιστορία δυο ανθρώπων που παίζουν σκάκι σε ένα πλοίο για τη Βραζιλία. Μέσα στην απλότητα του ύφους και της πλοκής, όμως, διαπιστώνουμε ότι η γραφή του Τσβάιχ χαρακτηρίζεται από μια προσεκτική εξερεύνηση της ψυχολογίας και της ανθρώπινης φύσης, καθώς βλέπουμε να ξεδιπλώνονται οι ιστορίες δυο ανθρώπων και το χρονικό μιας ψύχωσης που κάνουν τον αναγνώστη όχι μόνο να ακολουθήσει, αλλά και να βιώσει την πορεία ενός υγιούς μυαλού προς την παράνοια, το ψυχολογικό τραύμα και το μετατραυματικό σοκ.
Και ως γνωστόν, κανένα πράγμα στον κόσμο δεν καταπιέζει τόσο φριχτά την ανθρώπινη ψυχή όσο το απόλυτο Μηδέν.
Στέφαν Τσβάιχ – Απόσπασμα από τη «Σκακιστική νουβέλα»
Χαρακτήρες
Δυο είναι οι χαρακτήρες που δεσπόζουν στο έργο: ο Μίρκο Τσέντοβιτς και ο δρ Μπ. Ο Τσέντοβιτς, ένας επαγγελματίας σκακιστής που από τις περιγραφές του Τσβάιχ φαίνεται να έχει το σύνδρομο Σαβάντ, ξεκίνησε ως ένα φτωχό και ανόητο παιδί της επαρχίας που το μοναδικό του ταλέντο στο σκάκι τελικά του αποδίδει δόξα και χρήματα. Από την άλλη ο δρ Μπ., ένας δικηγόρος που διαχειριζόταν την περιουσία πλούσιων οικογενειών και μοναστηριών της Αυστρίας, αιχμαλωτίζεται από την Γκεστάμπο με σκοπό να του αποσπάσουν πληροφορίες για τα περιουσιακά στοιχεία των πελατών του.
Και οι δυο ήρωες κουβαλούν ένα ξεχωριστό παρελθόν, ο πρώτος λόγω της ιδιαιτερότητάς του και ο δεύτερος λόγω μιας τραυματικής εμπειρίας. Ο συγγραφέας όμως εστιάζει κυρίως στην τραυματική εμπειρία του δεύτερου, του δρ Μπ., ο οποίος αποτελεί και την πλέον τραγική φιγούρα στο τέλος της ιστορίας και που κατά κάποιον τρόπο ίσως να αποτελεί το alter ego του Τσβάιχ, να εκφράζει τον ίδιο τον ψυχισμό του και την απογοήτευσή του σε σχέση με την κατάσταση της εποχής του.
Η χαρά του παιχνιδιού είχε σταδιακά μετατραπεί σε μανία, η μανία σε εμμονή, η εμμονή σε μια φρενιτιώδη λύσσα, που δεν τυραννούσε μονάχα τις ώρες του ξύπνιου μου, αλλά γρήγορα άρχισε να εξουσιάζει και τον ύπνο μου.
Στέφαν Τσβάιχ – Απόσπασμα από τη «Σκακιστική νουβέλα»
Θέματα
Το κυρίαρχο θέμα στη «Σκακιστική νουβέλα» φαίνεται να είναι η δυαδικότητα, ο διχασμός και η πάλη των αντιθέτων, είτε αυτό αφορά το σκάκι και την ίδια του τη φύση, είτε αφορά τον νου μέσω εσωτερικών συγκρούσεων ή ακόμα και τους περαιτέρω συμβολισμούς κι ερμηνείες που μπορεί να προκύψουν από την ιστορία και τους χαρακτήρες της. Ταυτόχρονα, μέσα από αυτό το κεντρικό θέμα θίγεται και η αντίσταση απέναντι σε εχθρικές δυνάμεις που εκτός από τον δρ Μπ. εκφράζεται και μέσα από τους επιβάτες του πλοίου που αρχικά συμμετείχαν συλλογικά στην παρτίδα εναντίον του Τσέντοβιτς. Παράλληλα, όμως, εξερευνούμε και το θέμα της παραίτησης από τον αγώνα και την ελπίδα, αλλά και αυτό της απομόνωσης και πώς αυτή μπορεί να οδηγήσει σε νευρολογικές διαταραχές, εμμονή και ψυχικές ασθένειες, οι οποίες τελικά δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας μηχανισμός άμυνας της ψυχής του ανθρώπου για να επιβιώσει τις δύσκολες καταστάσεις στη ζωή του.
Προφανώς μέσα στο μυαλό μας υπάρχουν και δρουν κρυφές ρυθμιστικές δυνάμεις, που αυτόματα απομακρύνουν ό,τι μπορεί ν’ αποβεί βλαβερό και επικίνδυνο για την ψυχή […].
Στέφαν Τσβάιχ – Απόσπασμα από τη «Σκακιστική νουβέλα»
Συμβολισμός
Δρ Μπ. και Μίρκο Τσέντοβιτς
Ο δρ Μπ. και ο Μίρκο Τσέντοβιτς είναι οι κεντρικοί χαρακτήρες του βιβλίου και μοιάζουν να αποτελούν ένα δίπολο που ακολουθεί την αντίρροπη δυαδικότητα της φύσης του σκακιού. Αν λάβουμε υπόψη την εποχή στην οποία γράφτηκε η «Σκακιστική νουβέλα» και το πόσο είχε επηρεαστεί ο συγγραφέας από τον σκοταδισμό του ναζισμού που κατάπινε μία μία τις χώρες της Ευρώπης, οι δύο ήρωες βρίσκουν τη θέση τους στο άσπρο και το μαύρο της σκακιέρας κι εκπροσωπούν τα δυο στρατόπεδα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η μάχη ανάμεσά τους φαίνεται να συμβολίζει από τη μια πλευρά την πάλη ανάμεσα στον πολιτισμό, την παιδεία και τη διανόηση που αντιπροσωπεύει ο δρ. Μπ και από την άλλη τον κόσμο του εθνικοσοσιαλιασμού, του ναζιστικού κινήματος, χαρακτηριστικά του οποίου ενσωματώνει ο χαρακτήρας του Τσέντοβιτς, που όπως και ο Αδόλφος Χίτλερ, έτσι κι εκείνος έγινε γρήγορα διάσημος, αλλά ως προσωπικότητα φαίνεται να είναι ρηχός, υπερόπτης και να ενδιαφέρεται μόνο για την εξουσία και τα χρήματα.
Η «Σκακιστική νουβέλα» από ψυχιατρική και νευρολογική οπτική
Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να διαβάσει κανείς τη «Σκακιστική νουβέλα» με μια ψυχιατρική ερμηνευτική προσέγγιση. Οι αναφορές στην κλινική νευρολογία και ψυχιατρική, όπως το σύνδρομο Σαβάντ, τα συμπτώματα της απομόνωσης, το ντελίριο, ο πυρετός και το μετατραυματικό σοκ, οδηγούν τη δομή και την εξέλιξη της πλοκής του έργου, ενώ καταδεικνύουν τον βαθμό που ο Τσβάιχ είχε επηρεαστεί από τις ψυχιατρικές θεωρίες της εποχής του και τις ψυχολογικές ανακαλύψεις του Φρόιντ.
Γιατί το σκάκι έχει αυτό το ανεκτίμητο πλεονέκτημα: συγκεντρώνει όλες τις πνευματικές δυνάμεις του παίκτη σ’ένα πολύ περιορισμένο πεδίο, δεν κουράζει το μυαλό, αλλά αντίθετα του οξύνει την ευστροφία και τη ζωηρότητα.
Στέφαν Τσβάιχ – Απόσπασμα από τη «Σκακιστική νουβέλα»
Διάβασε το βιβλίο «Σκακιστική νουβέλα» τώρα γιατί…
…πρόκειται για ένα μικρό κλασικό βιβλίο που μέσα σε λίγες σελίδες θα παρακολουθήσεις το χρονικό ενός βασανισμού που οδηγεί στην παράνοια και στην παραίτηση από την ελπίδα. Με φόντο τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, ο συγγραφέας μας παραδίδει μια απλή ιστορία που επικεντρώνεται σε δυο ανθρώπους που παίζουν σκάκι σε ένα πλοίο και, με αυτό ως αφορμή, μας παρουσιάζει το ιδιαίτερο παρελθόν τους. Το τέλος έρχεται να ολοκληρώσει το αναπτυσσόμενο δίπολο αυτού του βιβλίου μέσα από μια καταιγιστική παρτίδα σκάκι που μας αφήνει μια γεύση απελπισίας και αδιεξόδου.
Ίσως το πιο ενδιαφέρον από όλα στο βιβλίο είναι η καρέ-καρέ παρουσίαση της παράνοιας και της ψυχικής ασθένειας ενός εκ των δύο ηρώων που μας αποκαλύπτει το βαθύ ενδιαφέρον του συγγραφέα για την ψυχιατρική της εποχής του. Σε κάθε περίπτωση, η «Σκακιστική νουβέλα» είναι ένα βιβλίο μικρό, ευκολοδιάβαστο και – σε σημεία – κλειστοφοβικό που ακόμα κι αν δε σε ενθουσιάσει όσο εμένα, σίγουρα έχεις να πάρεις πολλά διαβάζοντάς το. Δε συμπεριλαμβάνεται άδικα άλλωστε στη λίστα με τα 1.001 βιβλία που πρέπει να διαβάσεις πριν πεθάνεις του Peter Boxall (2008).
Πηγές και άρθρα για περισσότερη μελέτη:
- A symbolic retreat: critical remarks about Stefan Zweig’s Chess novella
- Intelligence and neurological disease in Stefan Zweig’s Chess Story
Πρόσφατα άρθρα:
