Πιρανέζι της Σουζάνα Κλαρκ: μια πολυεπίπεδη αλληγορία για τη φύση και τον άνθρωπο
Το «Πιρανέζι» της Σουζάνας Κλαρκ είναι ένα έργο άρτιας λογοτεχνικής αρχιτεκτονικής στο οποίο επιβάλλεται να κάνεις βουτιά tabula rasa.
Πράγματι, έτσι οφείλουμε να διαβάσουμε το «Πιρανέζι», ένα έργο που μας μεταφέρει σε μια διαφορετική, αρχιτεκτονικά δομημένη πραγματικότητα και μας καλεί να ακολουθήσουμε τον κεντρικό της ήρωα σε ένα ταξίδι βαθιάς συνειδητοποίησης του εαυτού μέσα στο φυσικό του περιβάλλον.
Αν και ίσως είναι προτιμότερο να διαβάσεις αυτό το βιβλίο χωρίς καμία εισαγωγή, εδώ μπορείς αρχικά να κάνεις μια πρώτη γνωριμία με την ιστορία και στη συνέχεια να εξερευνήσεις τα θέματα και πιθανές ερμηνευτικές αναλύσεις του έργου (που περιλαμβάνουν σπόιλερ).
Λίγα λόγια για το βιβλίο – Υπόθεση
Συγγραφέας: Susanna Clarke
Εκδόσεις: Αίολος
Σελίδες: 265
Έτος έκδοσης: 2022 (1η έκδοση στα αγγλικά: 2020)
Το «Πιρανέζι»- σε μετάφραση του Αντώνη Καλοκύρη – αποτελεί το δεύτερο μυθιστόρημα της Σουζάνα Κλαρκ μετά το Jonathan Strange and Mr Norrell (που μεταφέρθηκε στη μικρή οθόνη σε μίνι σειρά από το BbC), εκδόθηκε το 2020 στα αγγλικά και κέρδισε το βραβείο Womens prize for fiction 2021.
Το βιβλίο χωρίζεται σε εφτά μέρη κι έχει δομή ημερολογίου το οποίο γράφει ο Πιρανέζι, ο κεντρικός ήρωας της ιστορίας, καταγράφοντας τη ζωή σε μια διαφορετική πραγματικότητα από τη δική μας, σε έναν φανταστικό κόσμο που τον αποκαλεί το Σπίτι. Πρόκειται για ένα λαβυρινθώδες μέρος γεμάτο αγάλματα, σκάλες, διαδρόμους, αίθρια που βρέχονται από τη θάλασσα η οποία ενίοτε πλημμυρίζει τις αίθουσες του. Ο Πιρανέζι προσπαθεί να επιβιώσει με ό,τι του προσφέρει το σπίτι, ψαρεύοντας και χρησιμοποιώντας πράγματά που ξεβράζει η παλίρροια ή βρίσκει τυχαία στις αίθουσες του Σπιτιού. Σε αυτόν τον κόσμο υπάρχει ακόμα ο Άλλος, όπως τον αποκαλεί ο ίδιος ο Πιρανέζι, τον οποίο συναντάει δύο φορές τη βδομάδα και συζητούν.
Ο Πιρανέζι δείχνει πολύ ευχαριστημένος με τη ζωή του παρ’όλο που συχνά μοχθεί για να επιβιώσει στο Σπίτι, του αρέσει να εξερευνά τον κόσμο κι εμπιστεύεται το Σπίτι σαν θεό που θα του προσφέρει ό,τι χρειάζεται την ώρα που το έχει ανάγκη. Σε αντίθεση, ο Άλλος δείχνει να αναζητά κάτι συγκεκριμένο και σε κάθε συνάντηση με τον Πιρανέζι ρωτά να μάθει για ό,τι καινούργιο έχει ανακαλύψει μέσα από τις περιπλανήσεις του. Όταν όμως φαίνεται ότι υπάρχει κι άλλο ένα πρόσωπο στον κόσμο τους, αρχίζει να αποκαλύπτεται μια άλλη πραγματικότητα που αλλάζει συθέμελα τη ζωή του Πιρανέζι.
Αυτοβιογραφικά στοιχεία του έργου
Η Σουζάνα Κλαρκ γεννήθηκε στο Νόττιγχαμ της Μεγάλης Βρετανίας το 1959, κόρη Μεθοδιστή ιερέα, που λόγω της ιδιότητάς του η οικογένεια μετακόμιζε συχνά, αλλάζοντας ενορίες σε Βόρεια Αγγλία και Σκωτία. Οι συχνές αλλαγές περιβάλλοντος ήταν δύσκολες για τη νεαρή Κλαρκ και ήταν αυτή η δυσκολία που την έκανε να βρει καταφύγιο σε φανταστικούς κόσμους και ιστορίες. Ίσως, λοιπόν, αυτή η τριβή με την Εκκλησία και τη θρησκεία να αποτυπώνεται στις έντονες θεολογικές αναφορές στο «Πιρανέζι», ενώ η ανάγκη της για φυγή από την πραγματικότητα να εκφράζεται μέσα από τη δημιουργία του Σπιτιού στο έργο της.
Αργότερα, μετά την έκδοση του Jonathan Strange and Mr Norrell η Κλαρκ διαγνώστηκε με σύνδρομο χρόνιας κόπωσης κάτι που επηρέασε τη συγγραφική της πρόοδο, καθώς δεν μπορούσε να ολοκληρώσει κανένα πρότζεκτ που ξεκινούσε. Αποφάσισε τότε να ασχοληθεί με την ιστορία του «Πιρανέζι», μια ιδέα που είχε γεννηθεί καιρό πριν, καθώς θεώρησε ότι δεν χρειαζόταν τόση μεγάλη έρευνα από μέρους της για να το φέρει εις πέρας. Διαβάζοντας το «Πιρανέζι», ίσως βλέπουμε κάπου την ανάγκη της συγγραφέως να δημιουργήσει έναν κόσμο όπου μπορεί να ανακουφίζει το μυαλό της από σκέψεις, το άγχος και το βάρος που φέρνει καμιά φορά η σύγχρονη ζωή. Πολύ εύκολα θα μπορούσα να τη φανταστώ να κάθεται στο Σπίτι, στο Πρώτο Αίθριο, ακούγοντας τους ήχους των κυμάτων και των πουλιών. Ίσως εκεί βρίσκεται η δική της απάντηση στο πρόβλημα υγείας που αντιμετώπισε: επιστροφή σε μια πιο απλή ζωή, μια ζωή απόλυτα συνδεδεμένη με τη φύση.
Ο Ιταλός Πιρανέζι εμπνέει τη Σουζάνα Κλαρκ
Πηγή έμπνευσης της συγγραφέως για το Σπίτι του «Πιρανέζι» αποτελούν τα δεκαέξι σχέδια του Ιταλού καλλιτέχνη Τζιοβάνι Μπατίστα Πιρανέζι (1720-1778) με τίτλο Φανταστικές φυλακές (Carceri d’inventioni). Σε αυτές τις παραστάσεις ο Πιρανέζι απεικονίζει τεράστιες υπόγειες αίθουσες με σκάλες και μεγάλες μηχανές, παραστάσεις που μάλλον αποτελούν μια ακραία έκφραση του cappricio, ενός είδους ιταλικής τέχνης που συνδυάζει αρχιτεκτονικά σχέδια με το στοιχείο της φαντασίας. Στο έργο της Κλαρκ βλέπουμε να ζωντανεύουν οι παραστάσεις του Ιταλού καλλιτέχνη, όχι όμως αυτούσιες, αλλά αναδιατυπωμένες με μια πιο σύγχρονη και λιτή ματιά, δίνοντας στο έργο του Πιρανέζι μια ιστορία να διηγηθεί.
Το ιερό της φύσης ενάντια στην εργαλειοποίησή της
Η ιστορία του «Πιρανέζι» μοιάζει να έχει πολλαπλές ερμηνείες οι οποίες διακλαδίζονται και ωριμάζουν μέχρι το τέλος της ιστορίας. Αρχικά, το Σπίτι ίσως αντιπροσωπεύει τη φύση, με τον κεντρικό ήρωα να αντιστοιχεί σε εκείνο το αρχέτυπο ανθρώπου που τιμά, εμπιστεύεται και συνδέεται με αυτή, ενώ τον Άλλο να ταυτίζεται με το αρχέτυπο του ανθρώπου της προόδου και της γνώσης, που αναζητά πώς θα ξεκλειδώσει τα μυστικά του κόσμου για να αποκτήσει την εξουσία να τον ελέγξει. Υπό αυτό το πρίσμα, όλη η ιστορία μοιάζει αρχετυπική παρουσιάζοντας την ιερότητα της φύσης σε αντιπαράθεση με δυνάμεις που προσπαθούν να βεβηλώσουν αυτό το ιερό.
Ο άντρας χρησιμοποίησε το σπαθί του για να σπάσει τη σφαίρα, επειδή ήθελε να την κατανοήσει, όμως τώρα διαπιστώνει ότι έχει καταστρέψει τόσο τη σφαίρα όσο και το σπαθί. Αυτό τον προβληματίζει, ταυτόχρονα όμως αρνείται να αποδεχτεί ότι η σφαίρα είναι σπασμένη και άχρηστη. Έχει πιάσει μερικά θραύσματα και τα παρατηρεί, ελπίζοντας ότι τελικά θα του προσφέρουν νέες γνώσεις.
Σουζάνα Κλαρκ – Απόσπασμα από το «Πιρανέζι»
Επιρροές από τη φιλοσοφία του Πλάτωνα
Πώς να μην σκεφτεί κανείς τον μύθο του σπηλαίου του Πλάτωνα καθώς τελειώνει την ανάγνωση του «Πιρανέζι»; Πράγματι, είναι εμφανείς οι πλατωνικές επιρροές στο έργο της Κλαρκ, καθώς το Σπίτι θα μπορούσε να λειτουργεί ως ο κόσμος των ιδεών του Πλάτωνα ή ως το σπήλαιο στον διάσημο μύθο του – μήπως τελικά ο Προφήτης που εμφανίζεται στον Πιρανέζι και του μιλά για τον «Διακλαδωμένο Κόσμο, που δημιουργήθηκε από ιδέες που ρέουν από έναν άλλον κόσμο» είναι το alter-ego του Πλάτωνα;
Στον γνωστό πλατωνικό μύθο στου σπηλαίου βρίσκουμε τις σκιές που βλέπουν οι αλυσοδεμένοι του Πλάτωνα στη σπηλιά, σκιές-είδωλα της πραγματικότητας, ενώ στο Σπίτι που μένει ο Πιρανέζι συναντάμε αγάλματα που φαίνεται να αποτελούν αναπαραστάσεις της πραγματικότητας. Ο Πιρανέζι, μάλιστα, μοιάζει να ακολουθεί την πορεία εκείνου του δεσμώτη της σπηλιάς του Πλάτωνα που μολονότι απελευθερώνεται από τη σπηλιά και καταφέρνει να δει το φως του ήλιου, αντικρύζει εκείνο το φως της πραγματικότητας, της αλήθειας, που πονάει τα μάτια του τόσο πολύ που επιθυμεί να επιστρέψει στην πλάνη του σπηλαίου. Έτσι και ο κεντρικός ήρωας της Κλαρκ, παρ’όλο που απελευθερώνεται από τα δεσμά του Σπιτιού, δεν ξέρει ποιος είναι στη νέα πραγματικότητα ή πώς να χωρέσει σε αυτή, με αποτέλεσμα να πιάνει πολλές φορές τον εαυτό του να νοσταλγεί το Σπίτι, την ησυχία και την ηρεμία που του προσέφερε ο ήχος των πουλιών και των κυμάτων της θάλασσας. Εκεί ίσως τίθεται και το θέμα της ταυτότητας και της μνήμης. Ποιοι είμαστε χωρίς τις αναμνήσεις μας και πώς το εξωτερικό περιβάλλον διαμορφώνει την ταυτότητά μας;
Ανάγκη για σύνδεση με τη φύση
Ένα από τα κυρίαρχα θέματα του βιβλίου φαίνεται να είναι η ανάγκη του ανθρώπου να γυρίσει στις ρίζες του, σε μια πιο απλή ζωή, μια ζωή βαθιά συνδεδεμένη με τη φύση. Γνωρίζοντας σταδιακά τον Πιρανέζι είναι σαν να παρακολουθούμε τον πρώτο άνθρωπο που προσπαθούσε να επιβιώσει σε έναν μεν τρομακτικό κόσμο που δε μπορούσε να ελέγξει, σε έναν κόσμο δε που παρατηρούσε και προσπαθούσε να ερμηνεύσει, να εμπιστευτεί. Ο Πιρανέζι γνωρίζει τις θέσεις των αστεριών, καταγράφει τις παλίρροιες, ακούει τα πουλιά, παρατηρεί πως πετούν και πώς κάθονται, επιχειρώντας να καταλάβει τι θέλουν να του πουν. Εμπιστεύεται το Σπίτι, πιστεύει ότι θα του φέρει ό,τι αυτός χρειάζεται. Όταν τελικά επιστρέφει στην πραγματικότητα, μια πολύβουη, σκονισμένη, γεμάτη ανθρώπους πραγματικότητα, ο Πιρανέζι ταξιδεύει νοερά στην ηρεμία που ένιωθε όταν ζούσε στο Σπίτι, μέχρι που στο τέλος, βιώνοντας την ηρεμία ενός χιονισμένου τοπίου, καταλαβαίνει ότι παντού υπάρχει κάτι που του θυμίζει το Σπίτι, ότι «η ομορφιά του Σπιτιού είναι απροσμέτρητη, η Καλοσύνη του, απεριόριστη».
Πιστεύω πως ο Κόσμος […] επιθυμεί να έχει κάποιον Κάτοικο, που θα είναι μάρτυρας της ομορφιάς του και αποδέκτης της Ευσπλαχνίας του.
Σουζάνα Κλαρκ – Απόσπασμα από το «Πιρανέζι»
Αξίζει να διαβάσεις το «Πιρανέζι»;
Το «Πιρανέζι» δεν είναι κάτι απλό· απαιτεί να επενδύσεις διανοητικά στην ιστορία, καθώς η Σουζάνα Κλαρκ δεν μας κάνει εύκολη την πλοήγηση στον κόσμο της. Η αρχή μας γεμίζει το κεφάλι με κατευθυντήριες περιγραφές και ίσως αχρείαστα περιγραφικούς ημερολογιακούς τίτλους, στοιχεία που μοιάζουν να σε αποτρέπουν να συνεχίσεις. Αν ξεπεράσεις όμως αυτή τη δυσκολία, στην οποία ίσως δε χρειάζεται να δώσεις καν σημασία, η ιστορία εξελίσσεται και μεταμορφώνεται σε κάτι διαφορετικό, μυστηριώδες, γεμίζει συμβολισμούς και αλληγορίες με φιλοσοφικές και θεολογικές προεκτάσεις που φτάνουν μέχρι το νόημα της ύπαρξής μας.
Η Κλαρκ ορμώμενη από το προσωπικό της βίωμα και αντλώντας έμπνευση από διαχρονικούς φιλοσοφικούς στοχασμούς και την τέχνη του cappricio, γράφει μια πολυεπίπεδη ιστορία για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και τον θεραπευτικό της ρόλο στην ψυχική εξουθένωση. Φιλοσοφικό, φαντασιακό και μελαγχολικά ελπιδοφόρο, το «Πιρανέζι» περιγράφει έναν ασπρόμαυρο κόσμο, ένα περίπλοκο αρχιτεκτονικό σχέδιο στο χαρτί, που το μουσκεύουν αλλεπάλληλα ωκεάνια κύματα για να καταλήξει αριστοτεχνικά στη σύνθεση και εξιχνίαση ενός μυστηρίου· το τέλος του μοιάζει ν’ αφήνει ένα άφατο κενό στην ψυχή που το σκεπάζει απαλά ανακουφιστικό χιόνι.
Πρόσφατα άρθρα:
