Άλλες ζωές: η υποκρισία της αποικιοκρατίας στην Αφρική
Το βιβλίο «Άλλες ζωές» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα, του συγγραφέα με Νόμπελ Λογοτεχνίας 2021, θα σε ταξιδέψει σε μια Αφρική που στιγματίστηκε από τους Γερμανούς αποικιοκράτες.
Πόσα γνωρίζεις εσύ για την εποχή που οι Γερμανοί είχαν αποικίσει την Αφρική; Πώς άλλαξαν οι αποικιοκράτες τις ζωές των καθημερινών ανθρώπων; Εγώ δυστυχώς είχα μαύρα μεσάνυχτα γι αυτό το σκοτεινό κεφάλαιο της αφρικανικής Ιστορίας, μέχρι που διάβασα το βιβλίο «Άλλες ζωές» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα, ενός Αφρικανού συγγραφέα που μας παρουσιάζει εκείνη την αιματηρή εποχή από την πλευρά των Αφρικανών.
Μπορώ να πω, λοιπόν, ότι μέσα από αυτό το ιστορικό μυθιστόρημα, έμαθα για τις κτηνωδίες των Γερμανών αποικιοκρατών στην Αφρική, αλλά και γενικότερα για την υποκρισία των κατακτητών που δικαιολογούσαν τις αποτρόπαιες πράξεις τους στο όνομα της λεγόμενης εξέλιξης που έφεραν στους «απολίτιστους» ιθαγενείς.
Λίγα λόγια για το βιβλίο
Συγγραφέας: Abdulrazak Gurnah
Σελίδες: 392
Εκδόσεις: Ψυχογιός
Έτος έκδοσης: 2022
Στο βιβλίο «Άλλες ζωές» ταξιδεύουμε στην Ανατολική Αφρική όπου οι ιστορίες τριών ανθρώπων συναντιούνται στις αρχές του 20ού αιώνα, από την περίοδο της γερμανικής και βρετανικής αποικιοκρατίας μέχρι την Ανεξαρτησία της περιοχής. Ο Ιλιάς απαγάγεται όταν ήταν παιδί από έναν στρατιώτη των ασκάρι (τάγμα Αφρικανών μισθοφόρων του γερμανικού στρατού) ο οποίος τον παίρνει μαζί του στα βουνά και τον στέλνει σε ένα γερμανικό σχολείο της ιεραποστολής. Αργότερα, ο νεαρός πια Ιλιάς φτάνει σε μια παραθαλάσσια πόλη για να βρει δουλειά και παράλληλα ψάχνει την οικογένειά του. Η αναζήτησή του τον οδηγεί στη δεκάχρονη αδερφή του, την Αφίγια, την οποία σώζει από την κακοποιητική οικογένεια που την είχε αναλάβει όταν έμεινε ορφανή.
Έναν χρόνο αργότερα, στα πρόθυρα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ο Ιλιάς ξαφνικά αποφασίζει να καταταγεί στον γερμανικό στρατό και υπόσχεται στην αδερφή του ότι θα γυρίσει σύντομα. Ο Ιλιάς, όμως, δεν επιστρέφει και η σκιά της ανεκπλήρωτης υπόσχεσής του σκιάζει τη ζωή της Αφίγια, μέχρι που γνωρίζει τον Χάμζα, έναν καλόκαρδο λιποτάκτη του γερμανικού στρατού που κατάφερε να ξεφύγει από τη φρίκη του πολέμου.
Τελικά, όμως, τι απέγινε ο Ιλιάς; Θα καταφέρουν οι ήρωες να ξεπεράσουν τα τραύματά τους και τα σημάδια του πολέμου;
Μέσα από ιστορίες καθημερινών ανθρώπων που βιώνουν όχι μόνο τα δεινά της αποικιοκρατίας, αλλά και την αγάπη και στιγμές καθημερινής ομορφιάς, ο συγγραφέας μας δίνει την ιστορικά παραγκωνισμένη αφρικανική ματιά της εποχής και την επίδραση των ιστορικών γεγονότων στους απλούς ανθρώπους.
Γιατί να διαβάσεις το βιβλίο «Άλλες ζωές»
Διάβασέ το αν έχεις όρεξη για ένα κοινωνικό/ ιστορικό μυθιστόρημα που διαδραματίζεται στην Ανατολική Αφρική την εποχή της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας. Σίγουρα θα δεις τα ιστορικά γεγονότα, όχι από την πλευρά των λευκών νικητών που έγραψαν την Ιστορία, αλλά από την οπτική των ντόπιων Αφρικανών που πέθαιναν κατά χιλιάδες στον βωμό του εκσυχρονισμού και της «εξέλιξης» που έφεραν οι αποικιοκράτες στη χώρα τους.
Ιστορικό πλαίσιο στο βιβλίο «Άλλες ζωές»
Αυτό που με εντυπωσίασε περισσότερο στο βιβλίο «Άλλες ζωές» ήταν η γενικώς άγνωστη ιστορική πραγματικότητα της γερμανικής αποικιοκρατίας στην Αφρική. Η αλήθεια είναι ότι αν και γνώριζα για άλλους Ευρωπαίους αποικιοκράτες στην ήπειρο, δεν έτυχε ποτέ να ακούσω κάτι για τους Γερμανούς.
Το βιβλίο αυτό, λοιπόν, ρίχνει φως στις φρικαλεότητες των Γερμανών αποικιοκρατών: από τους 250.000-300.000 Αφρικανούς που σκοτώθηκαν στην εξέγερση Μάτζι-Μάτζι μέχρι το τάγμα των ασκάρι του γερμανικού στρατού που αποτελούνταν από Αφρικανούς που εξαναγκάστηκαν να καταταχθούν και να ακολουθούν φανατισμένα τις εντολές των Γερμανών αξιωματικών τους, το βιβλίο έχει πολλές ιστορικές αναφορές για μια σχεδόν άγνωστη πτυχή της Ιστορίας. Μεγάλο θετικό του βιβλίου για μένα, που με βοήθησε να καταλάβω το ιστορικό πλαίσιο της αποικιοκρατίας, ήταν οι σημειώσεις στο κάτω μέρος του βιβλίου για την Ιστορία της εποχής και την αφρικανική κουλτούρα.
[…] πλήθος Αφρικανών σκοτώνονταν για να διευθετηθεί μια ευρωπαϊκή διαμάχη […]
Αμπντουλραζάκ Γκούρνα – Απόσπασμα από «Άλλες ζωές»
Αφρικανική κουλτούρα και καθημερινότητα
Αυτό που κατά τη γνώμη μου κατορθώνει με επιτυχία ο συγγραφέας είναι να εισχωρεί στην καθημερινή ζωή των χαρακτήρων του και να μας παρουσιάζει πτυχές της αφρικανικής κουλτούρας. Βλέπουμε τους ανθρώπους να ζουν τις καθημερινές στιγμές τους, ακόμα και σε εποχές πολέμου, όταν ανύπαντρες γυναίκες εύχονται για τον ιδανικό σύζυγο, επιχειρηματίες ψάχνουν πώς θα βγάλουν περισσότερο κέρδος, σύζυγοι μαλώνουν, άντρες μαζεύονται για απογευματινό κουτσομπολιό, άνθρωποι πηγαίνουν στα σπίτια των αγαπημένων τους για να φροντίσουν τους αρρώστους, να γιορτάσουν έναν γάμο, να τηρήσουν τα έθιμα των γιορτών τους.
Μαθαίνουμε, όμως, ταυτόχρονα για τα έθιμα των μουσουλμάνων Αφρικανών και πώς πάντρευαν αυτά που τους συμβούλευε ο Ιμάμης με τις αφρικανικές παραδόσεις και δεισιδαιμονίες. Ταυτόχρονα ο συγγραφέας μας δείχνει και τη θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή, την καταπίεσή της, όταν ο μόνος προορισμός της ήταν να παντρευτεί και να κάνει παιδιά, όταν δεν είχε δικαίωμα στην περιουσία της, όταν την έδερναν επειδή ήξερε να γράφει και να διαβάζει, όταν δεν είχε κανένα έλεγχο της μοίρας της.
[…] είχε αρχίσει να συνειδητοποιεί τις ατελείωτες μνησικακίες που αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της απομονωμένης ζωής των γυναικών.
Αμπντουλραζάκ Γκούρνα – Απόσπασμα από «Άλλες ζωές»
Η πραγματική ιστορία πίσω από τον Ιλιάς
Ο Αμπντουλραζάκ Γκούρνα αντλεί έμπνευση για έναν από τους κεντρικούς ήρωές του, τον Ιλιάς, από ένα συγκεκριμένο πραγματικό πρόσωπο και μέσα από αυτό φέρνει στην επιφάνεια το κίνημα του ανα-αποικισμού (στα ελληνικά ο αγγλικός όρος Recolonisation ) – κάτι σαν τη νεοαποικιοκρατία – που ήταν στα ντουζένια του κατά τη διάρκεια του ναζιστικού κινήματος. Αν δεν έχεις διαβάσει το βιβλίο, σε προειδοποιώ ότι ακολουθεί πιθανό σπόιλερ.
Προς το τέλος του βιβλίου, λοιπόν, ο συγγραφέας μας παρουσιάζει μέσα από την ιστορία του Ιλιάς το κίνημα του ανα-αποικισμού, όταν αρκετοί ασκάρι, δηλαδή Αφρικανοί που είχαν καταταγεί στον γερμανικό στρατό, είχαν πολεμήσει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ακολούθησαν το ναζιστικό κίνημα στη Γερμανία. Ο πιο γνωστός ασκάρι από αυτούς ήταν ο Μοχάμεντ Χούσεν (Bayume Mohamed Husen), ο οποίος μετανάστευσε στη Γερμανία στο τέλος της δεκαετίας 1920 και έκανε οικογένεια με μία Γερμανίδα.
Αργότερα έγινε υποστηρικτής της γερμανικής νεοαποικιοκρατίας και συνεισέφερε στη λειτουργία ενός ανθρώπινου ζωολογικού κήπου, του Africa-Schau, που χρησιμοποιούνταν από Ναζί προπαγανδιστές. Εργάστηκε ως ηθοποιός στις αρχές του 1940 και έπειτα τον έστειλαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης με την κατηγορία της φυλετικής διαφθοράς, επειδή είχε εξωσυζυγική σχέση με μια λευκή γυναίκα και οι σχέσεις μεταξύ διαφορετικών φυλών απαγορεύονταν από το ναζιστικό καθεστώς. Ουσιαστικά, η τραγική ιστορία του Ιλιάς καθρεφτίζει τη ζωή του Χούσεν, τη γοητεία που ασκούσε η γερμανική εξουσία σε κάποιους Αφρικανούς και το κοινωνικό στάτους που ενέπνεε η συσχέτισή τους με τη Γερμανία.
Σύμβολα και χαρακτήρες
Διαβάζοντας το βιβλίο «Άλλες ζωές» αισθάνθηκα ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τους ήρωές του ως πανανθρώπινα σύμβολα της Ιστορίας και της μνήμης. Ο Χαλίφα, προσωπικός μου αγαπημένος χαρακτήρας του βιβλίου, ίσως αντιπροσωπεύει την ήρεμη δύναμη και τη σοφία της ηλικίας, μια φωνή λογικής σε όλα τα παράλογα του πολέμου, αλλά και της κοινωνίας στην οποία ζει. Από την άλλη, ο Ιλιάς και ο Χάμζα μοιάζουν να εκπροσωπούν την ορμή της νεότητας, τη θέληση των νέων να ξεφύγουν από μια προδιαγεγραμμένη ζωή, να κάνουν κάτι διαφορετικό.
Εδώ, πριν πολλά χρόνια – θα έλεγε σε όποιον του άνοιγε την πόρτα – είδα τη δειλία και τη συστολή μου να γυαλίζουν σαν εμετός στο χώμα. Εδώ, είδα πως η ταπεινότητα και η ατολμία μετατρέπονται σε ταπείνωση.
Αμπντουλραζάκ Γκούρνα – Απόσπασμα από «Άλλες ζωές»
Η Άσα, μια γυναίκα που δεν έχει κανέναν έλεγχο στη ζωή της και καταλήγει να εκφράζει όλο της το παράπονο μέσα από την πικρόχολη συμπεριφορά της, μας κάνει να βλέπουμε όλες εκείνες τις γυναίκες που είναι παγιδευμένες στα όρια που τους βάζει η κάθε κοινωνία. Κι από την άλλη βλέπουμε την Αφίγια, που αν και μεγαλώνει στο ίδιο κοινωνικό περιβάλλον, σε μια ευχάριστη συγκυρία μαθαίνει γραφή κι ανάγνωση, κάτι που τελικά της σώζει τη ζωή και αλλάζει τον τρόπο που βλέπει κάποια πράγματα. Η Αφίγια, σε αντίθεση με την Άσα, ρισκάρει και πάει κόντρα με τον δικό της τρόπο σε αυτά που η κοινωνία τη διατάζει. Γι αυτό ίσως και να είναι το σύμβολο των μικρών καθημερινών επαναστάσεων που τελικά οδηγούν στην αλλαγή.
Βλέπουμε, επίσης, την περίπτωση του μικρού Ιλιάς, που μοιάζει να είναι λίγο τρελός και απόκοσμος. Όμως οι φωνές που φαίνεται ότι ακούει ίσως να συμβολίζουν την ελπίδα και την αγωνία του κόσμου να μάθει για τους χαμένους του πολέμου, μια αγωνία που στοιχειώνει, όπως στοιχειωμένος μοιάζει κι ο ίδιος ο μικρός Ιλιάς.
Θέματα
Στο βιβλίο «Άλλες ζωές» θίγονται πάρα πολλά θέματα και πραγματικά δυσκολεύομαι να εντοπίσω το κεντρικό, αυτό που κυριαρχεί σε όλη την ιστορία. Ίσως το βασικότερο θέμα το βιβλίου να είναι οι επιλογές, η αγάπη και κυρίως η μνήμη μέσα στην Ιστορία, που εκφράζεται μέσα από την αγωνία της Αφίγια για τον αδερφό της. Καθώς διαβάζουμε, όμως, βλέπουμε σε πρώτο πλάνο τη φρίκη και τη ματαιότητα του πολέμου, όπως και τα δεινά του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού.
Σίγουρα θα εντοπίσεις και τη σημασία της εκπαίδευσης, κυρίως της γραφής και της ανάγνωσης, και πώς αυτή βοηθάει τελικά τους ήρωες να προχωρήσουν στη ζωή, ενώ θα μάθεις για τη θέση της γυναίκας στην αφρικανική κοινωνία και την παιδική κακοποίηση/ δουλεία εκείνη την περίοδο. Σε γενικές γραμμές, όμως, θα έλεγα ότι εκτός από αυτά θίγεται ένα διαχρονικό θέμα, αυτό της πάλης ανάμεσα στον πολιτισμό και τη φύση, είτε αυτή συμβαίνει ανάμεσα στους αποικιοκράτες και τους ιθαγενείς πληθυσμούς, είτε ανάμεσα στους ίδιους τους Αφρικανούς.
Στα τριάντα τόσα χρόνια που κατέχουν αυτή τη χώρα, οι Γερμανοί έχουν σκοτώσει τόσο κόσμο που η χώρα είναι διάσπαρτη με κόκαλα και κρανία και το χώμα έχει μουσκέψει στο αίμα. Και δεν υπερβάλλω.
Αμπντουλραζάκ Γκούρνα – Απόσπασμα από «Άλλες ζωές»
Αξίζει να διαβάσεις το βιβλίο «Άλλες ζωές»;
Αν είσαι έτοιμος/η για ένα βιβλίο που ίσως σε βαρύνει λίγο με τα θέματα που θίγει, αλλά θα σου μάθει πολλά για την εποχή της γερμανικής αποικιοκρατίας στην Αφρική, θεωρώ πως αξίζει να διαβάσεις τις «Άλλες ζωές». Ο συγγραφέας έχει μια μοναδική ικανότητα να φιλτράρει τα ιστορικά γεγονότα μέσα από την ατομική εμπειρία του ανθρώπου, ενώ χτίζει αληθινούς χαρακτήρες για να μας δείξει το τραύμα του πολέμου και της ίδιας της κοινωνίας, αλλά κυρίως τι έρχεται μετά από αυτό, μετά από τόση καταστροφή. Από τη συγκλονιστική μεταφορά του ιστορικού πλαισίου της γερμανικής αποικιοκρατίας και την παρουσίαση της αφρικανικής κουλτούρας μέχρι τους συμβολισμούς και τα θέματα που θίγονται, όπως η φρίκη του πολέμου και τα δεινά του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού, το βιβλίο «Άλλες ζωές» χωρίς αμφιβολία αφήνει το σημάδι του στο αναγνωστικό κοινό.
Παρ’όλα αυτά, ίσως σε κάποια σημεία η γραφή έχανε τη λογοτεχνικότητά της και πλησίαζε περισσότερο σε ένα καθαρά ιστορικό κείμενο. Ταυτόχρονα, μπορεί το τέλος να ήρθε γρήγορα και απότομα, δίνοντας την αίσθηση ότι ο συγγραφέας βιάστηκε να ολοκληρώσει την ιστορία με αποτέλεσμα να μη μας δώσει χρόνο να γνωρίσουμε τον μικρό Ιλιάς, όπως τους άλλους χαρακτήρες του βιβλίου. Γενικά, όμως, οι «Άλλες ζωές» είναι ένα ιδιαίτερο βιβλίο που ίσως σε δυσκολέψει, ίσως σε βαρύνει, αλλά αν το καταφέρεις μέχρι το τέλος του, είμαι σίγουρη ότι θα σε αποζημιώσει.
Δες κι άλλες κριτικές και αναλύσεις για το βιβλίο «Άλλες ζωές» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα:
- Abdulrazak Gurnah on Afterlives and Colonial Hypocrisy
- Afterlives by Abdulrazak Gurnah review – living through colonialism
- Review: ‘Afterlives,’ by Abdulrazak Gurnah
Πρόσφατα άρθρα: